ዛሬ በጢያና አካባቢው ሠፍረው የሚኖሩ ህዝቦች ትክል ድንጋዮችን “ የግራኝ ድንጋይ” ሲሉ ነው የሚጠሯቸው፡፡ ይህ አፈ ታሪክ በርግጥ በመላው ኢትዮጵያ የናኘ አፈ ታሪክ ነው፡፡ ለዚህም ይመስላል ለትክል ድንጋዮቹ ያለው ከበሬታ በጣሙን የቀዘቀዘ ነው፡፡ አንዳንድ ፀሐፊዎች ይህንን መሠረት  በማድረግ ትክል ድንጋዮቹን ያቆሟቸው ዛሬ በአካባቢው የሚኖሩ ጉራጌዎች ቅድመ አያቶች ሊሆኑ አይችሉም ሲሉ ይደመድማሉ፡፡በሐረርና ሐርመፎ አካባቢ የተካሄዱ ጥናቶች ደግሞ ለትክል ድንጋዮቹ የኦሮሞ ብሔር ተወላጆች የተሸለ አክብሮት እንዳላቸው በማሳየቱ፣  ያንን መሰረት በማድረግ የጢያና አካባቢው ትክል ድንጋዮች ያቆሟቸው ኦሮሞዎች ሊሆኑ ይችላሉ በማለት አንዳንድ አጥኚዎች ይደመድማሉ፡፡  ሆኖም በጢያና አካባቢው የተካሄዱ የአርኬዎሎጂና ፓሌዎንቶሎጂ ምርምሮች ትክል ድንጋዮቹ የቆሙት ከ12 እስከ 14ተኛው ክፍለ ዘመን ባለ ጊዜ ውስጥ እንደሆነ ፍንጭ ሰጥተዋል፡፡ በዚያን ወቅት የኦሮሞ ህዝቦች  ወደ መካከለኛው ኢትዮጵያ መጥተው የሠፈሩ ስለመሆናቸው ማረጋገጫ ስለሌለ ድምዳሜው የሚያስኬድ አይመስልም፡፡

በአሁኑ ወቅት በአካባቢው በብዛት የሚኖሩት ጉራጌዎች ተከሏቸው ብሎ ሙሉ በሙሉ ለመናገር ባያስደደፍርም አንዳንድ ምንጮች ወደነርሱ ያመለክታሉ፡፡ የታሪክና የሥነ ቋንቋ ጥናቶች እንደሚጠቁሙት ከሆነ የደቡብ ሴም ቋንቋ ከሰሜን የሴም ቋንቋዎች ተለይቶ የወጣው ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ300 ዓ.ዓ እስከ 100 ዓ.ም ባለው ጊዜ ውስትጥ ነው(ታደሰ ታምራት 1977)፡፡ ይህ ማለት ጉራጌዎች ከ14ኛው ክፍለ ዘመን በፊት በሶዶና አካባቢው ሰፍረው ሊሆን እንደሚችል ፍንጭ ይሰጣል፡፡ ነገር ግን ጉራጌዎች  በ14ኛው ክፍለ ዘመን የክርስትና እምነት፣ እንዲሁም በ16ኛው ክፍለ ዘመን የእስልምና እምነትን ተቀብለዋል፡፡ ከማዕከላዊ መንግስት ጋር በነበራቸውም ቀረቤታና በተቀበሏቸው እምነቶች የተነሳ የትክል ድንጋዮችን ታሪክ ዘንግተውት ወይም ከዘመን ብዛት ለድንጋዮቹ  ይሰጡ የነበሩትን ክብር ቀንሰው ሊሆን ይችላል፡፡  ሆኖም ግን የጢያና አካባቢውን ትክል ድንጋዮች ያቆሟቸው ማህበረሰቦችን ማንነት በትክክል ለማመልከት ተጨማሪ ጥናቶች በጥልቀት መከናወን ይገባቸዋል፡፡ (ኃይሉ ዘለቀ፣1998)